Τρέλα και ψυχική διαταραχή: η οπτική του χθες και του σήμερα

Ο ορισμός της «τρέλας», η αποδοχή ή ο αφορισμός της, οι πρακτικές απέναντι της, διέφεραν ιδιαίτερα από εποχή σε εποχή. Θα ξεκινήσω με μια σύντομη ιστορική αναδρομή. Όσοι ενδιαφέρονται για περισσότερες πληροφορίες, μπορούν μεταξύ άλλων να ανατρέξουν στην «Ιστορία της τρέλας» του Μισέλ Φουκώ. Είναι γνωστό ότι σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς θεωρούσαν προικισμένους από τους θεούς όσους συμπεριφέρονταν, μιλούσαν και σκέφτονταν εμφανώς διαφορετικά. Αντίθετα, η χριστιανική Δύση των σκοτεινών αιώνων αντιμετώπιζε τους ψυχικά ασθενείς ως δαιμονισμένους, «θεραπεύοντάς» τους με ξυλοδαρμούς, εξορκισμούς και κάψιμο στην πυρά. Ακολούθησε μια περίοδος ανεκτικότητας, κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, όπου οι τρελοί παρουσιάζονται μέσα από ποιήματα και θεατρικά έργα ως σοφότεροι από τους κοινούς ανθρώπους, πιο κοντά στην αλήθεια της ζωής.

Η ανεκτικότητα τερματίστηκε με την...
θεσμοθέτηση του εγκλεισμού όλων όσων διέφεραν. Δεν ήταν μόνο οι τρελοί, αλλά μαζί τους φυλακίζονταν φτωχοί, άνεργοι, ζητιάνοι και γενικότερα όποιος θεωρούταν μίασμα, αποδιοπομπαίος τράγος, απειλή για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Έχει συμβολική αξία ότι τα καινούρια αυτά ιδρύματα έλαβαν τη θέση των παλιών λεπροκομείων, συχνά χρησιμοποιώντας τα ίδια κτίρια. Η βιομηχανική επανάσταση χειροτέρευσε την κατάσταση, καθώς οι τρόφιμοι των ιδρυμάτων ήταν υποχρεωμένοι να δουλεύουν πολλές ώρες για να εξασφαλίσουν το καθημερινό φαγητό. Με τη Γαλλική Επανάσταση δημιουργήθηκε ένα κίνημα βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης των εγκλείστων, οι οποίοι όμως αντιμετωπίζονταν ως αδύναμα υποκείμενα που χρειάζονται ελεημοσύνη.

Η νεόκοπη ψυχιατρική επιστήμη απλά συντήρησε το διαχωρισμό των ανθρώπων, που είχε επιβληθεί από την εξουσία, σε «κανονικούς» και «τρελούς». Όπως υποστηρίζει ο Φουκώ, η ψυχιατρική προσπάθησε να βρει επιστημονικά δεδομένα για να στηρίξει τη χειρονομία του διαχωρισμού, η οποία είχε ήδη γίνει, όχι φυσικά από επιστήμονες, αλλά από τους ισχυρούς της κοινωνίας. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η αντιμετώπιση των «ψυχικά ασθενών» - το νέο όνομα που τους δόθηκε- πέρασε από διάφορες φάσεις. Χρησιμοποιήθηκαν πρωτόγονες και σκληρές μέθοδοι θεραπείας, από τις οποίες οι περισσότερες εγκαταλείφθηκαν, όπως το μπάνιο με παγωμένο νερό, η χορήγηση ινσουλίνης για την πρόκληση σπασμών, η διαβόητη λοβοτομή (φώτο), που είχε κερδίσει μάλιστα το βραβείο Νόμπελ ιατρικής. Κάποιες αμφιλεγόμενες πρακτικές συνεχίζονται μέχρι σήμερα, όπως η πρόκληση ηλεκτροσόκ για τη θεραπεία της βαριάς κατάθλιψης ή της κατατονίας.

Με την εισαγωγή της χλωροπρομαζίνης τη δεκαετία του ‘50, του πρώτου μείζονος κατασταλτικού, οι θεραπευτικές πρακτικές της ψυχιατρικής σταδιακά εξανθρωπίστηκαν. Η καταστολή μέσω φυσικής καθήλωσης περιορίστηκε δραματικά, ενώ τα συμπτώματα των πασχόντων από σοβαρές ψυχώσεις ελαττώθηκαν, η ποιότητα της ζωής τους βελτιώθηκε σημαντικά. Ταυτόχρονα όμως, η χλωροπρομαζίνη σηματοδότησε το πέρασμα σε μια νέα εποχή, αυτής της ψυχοφαρμακολογίας. Σύντομα, αναπτύχθηκαν και άλλες κατηγορίες φαρμάκων, όπως τα αντικαταθλιπτικά, τα αγχολυτικά και τα υπνωτικά, οι σταθεροποιητές διάθεσης και άλλα. Παρά τα οφέλη που προσφέρουν (αμφισβητούμενα σε πολλές περιπτώσεις), τα ψυχοφάρμακα διαδόθηκαν ταχύτατα, φτάνοντας σήμερα να είναι ο πιο προσοδοφόρος κλάδος φαρμάκων στον κόσμο. Ως αποτέλεσμα, η ψυχιατρική, επιστήμη που ακόμα βρίσκεται στα σπάργανα, βρέθηκε να συνδέεται άρρηκτα με τη φαρμακοβιομηχανία, διαμορφώνοντας ανάλογα τις θεωρίες και τις πρακτικές της.

Είναι γνωστή η κατηγορία εναντίον της ψυχιατρικής πως δεν αποτελεί «κανονική» επιστήμη, καθώς δεν βασίζεται σε στερεά δεδομένα όπως οι υπόλοιπες ιατρικές ειδικότητες, αλλά σε υποθέσεις. Αυτό ισχύει σε μεγάλο βαθμό, είναι όμως και αναπόφευκτο, καθώς η λειτουργία του ανθρώπινου ψυχισμού είναι ασύγκριτα πιο περίπλοκη από αυτήν των σωματικών οργάνων, όπως η καρδιά, οι πνεύμονες ή το έντερο. Οι ιθύνοντες της ψυχιατρικής ενέδωσαν στον πειρασμό να «επιστημονικοποιήσουν» τον κλάδο τους, χρησιμοποιώντας τον αναπτυσσόμενο και επικερδή κλάδο της ψυχοφαρμακολογίας. Δημιουργήθηκε λοιπόν το DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), μια απόπειρα συστηματοποίησης και κατάταξης των «ψυχικών διαταραχών», με βάση ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά. Σταδιακά εμπλουτίστηκε και κυκλοφόρησαν νέες εκδόσεις, φτάνοντας στην ανανεωμένη τέταρτη έκδοση το 2000.

Παρά τα πλεονεκτήματα που προσέφερε ένα τέτοιο εγχείρημα, όπως η καθιέρωση μιας κοινής γλώσσας συνεννόησης μεταξύ των ψυχιάτρων, σύντομα οδηγήθηκε στο δρόμο της υπεραπλούστευσης, υπό το μανδύα της επιστημονικότητας. Η κατάταξη βασίζονταν σε ορισμένα κοινώς αποδεκτά εξωτερικά γνωρίσματα, τα οποία όμως μπορεί να ποικίλλουν ευρέως από άνθρωπο σε άνθρωπο, ενώ δεν είναι καθόλου διαφωτιστικά για τις βαθύτερες αιτίες και τους ψυχικούς μηχανισμούς που ευθύνονται για τις παρατηρούμενες εξωτερικές εκδηλώσεις. Μας λέει, για παράδειγμα, το DSM ότι κάποιος έχει «μείζονα κατάθλιψη» αν έχει κακή διάθεση για το μεγαλύτερο διάστημα της ημέρας, για πολλές μέρες, αν δεν μπορεί να νιώσει ευχαρίστηση, έχει απώλεια βάρους ή αϋπνία, δεν μας λέει όμως σε καμία περίπτωση ποια είναι η αιτία όλων αυτών των συμπτωμάτων, που φυσικά είναι και το πιο σημαντικό.

Ακόμα χειρότερα, η ταξινόμηση του DSM φαίνεται να προσαρμόζεται ανάλογα με τις εκάστοτε τάσεις της ψυχοφαρμακολογίας. Ολόκληρες κατηγορίες διαταραχών προστέθηκαν στο DSM έπειτα από την εφεύρεση νέων, ακριβών φαρμακευτικών ουσιών. Για κάθε διαταραχή προτείνεται μια σειρά φαρμάκων, ενώ ο αριθμός των διαταραχών που περιλαμβάνονται στο DSM αυξάνεται σε κάθε έκδοση, τείνοντας να ψυχιατρικοποιήσει σχεδόν όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής. Ενδεικτικά αναφέρω πως στη νέα, πέμπτη έκδοση του DSM, σχεδιάζουν να συμπεριλάβουν και την «ωνιομανία», δηλαδή την τάση για πολλά ψώνια. Ο στόχος φυσικά είναι η διεύρυνση του target group των ψυχοφαρμάκων, από τους λίγους «τρελούς», στους πολλούς «φυσιολογικούς». Αρκετοί μιλούν για εξανθρωπισμό της ψυχιατρικής, καθώς παραιτείται από αυτόν τον πανάρχαιο διαχωρισμό, ο οποίος αποτέλεσε το λόγο της ίδρυσής της. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι η νέα οπτική που προωθείται είναι πως είμαστε όλοι «εν δυνάμει τρελοί», που χρειάζονται ψυχιατρική υποστήριξη και ψυχοφάρμακα. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από κάποιο αμερικάνικο ντοκυμαντέρ, που, παρά τις ορισμένες υπερβολές του, ασκεί τεκμηριωμένη κριτική σε όλα τα σκοτεινά σημεία της ψυχιατρικής.


Κλείνοντας, θα παραθέσω μια έρευνα του πανεπιστημίου του Hull για την αποτελεσματικότητα των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων. Σε μία από τις μεγαλύτερες μελέτες παγκοσμίως, οι ερευνητές συνέκριναν τα αποτελέσματα από 35 δημοσιευμένες και αδημοσίευτες έρευνες, με συνολικό αριθμό 5.133 ασθενών. Τα συμπεράσματα είναι πως τα αντικαταθλιπτικά δεν έχουν στατιστικώς σημαντική διαφορά από τα ψευδοφάρμακα (placebo), στη βελτίωση των συμπτωμάτων της ελαφράς και μέτριας κατάθλιψης. Μόνο στη βαριά κατάθλιψη επισημαίνεται μια μικρή διαφορά υπέρ των αντικαταθλιπτικών. Τα ευρήματα αυτά είναι συνταρακτικά, καθώς εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο παίρνουν αντικαταθλιπτικά για μεγάλο χρονικό διάστημα, συχνά εφ’ όρου ζωής. Η αποτελεσματικότητά τους φαίνεται να βασίζεται στην πεποίθηση που έχει ο ασθενής, ότι είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο πως το φάρμακο που του χορηγεί ο γιατρός θα τον βοηθήσει. Η ίδια υποβολή βοηθά πιστούς όλων των θρησκειών να απαλλαγούν προσωρινά από τα συμπτώματά τους, με τη βοήθεια κάποιου φυλακτού, εικόνας, αγιασμού, κλπ. Για περισσότερες πληροφορίες επί του θέματος, δείτεεδώ και εδώ.

Δεν υποστηρίζω φυσικά πως τα ψυχοφάρμακα είναι απολύτως άχρηστα ή επικίνδυνα. Σε αρκετές περιπτώσεις φαίνεται να βοηθούν στην ανακούφιση από τα συμπτώματα, ενώ σε κάποιες άλλες (όπως οι σοβαρές ψυχώσεις) αποτελούν ίσως και το ουσιαστικότερο κομμάτι της θεραπείας. Είναι ουσιώδες όμως να μην προωθούνται όταν δεν είναι απαιραίτητα, όπως συμβαίνει τις περισσότερες φορές, καθώς πέρα από το οικονομικό σκέλος, προκαλούν μια πληθώρα ανεπιθύμητων ενεργειών, που ξεκινούν από αύξηση βάρους και τον παρκινσονισμό, φτάνοντας μέχρι την εξώθηση στην αυτοκτονία. Η υγεία δεν είναι σε καμία περίπτωση εμπόρευμα, ιδίως όταν αναφερόμαστε στη σφαίρα του ψυχισμού.